กำเนิดข้าวหอมมะลิไทย

คุณลุง สุนทร สีหะเนิน ชายผู้ทำให้ข้าวหอมของชุมชนชาวนาเล็กๆ ต.แหลมประดู่ อ.บ้านโพธิ์ จ.ฉะเชิงเทรา กลายเป็นที่รู้จักทั่วโลก เสียชีวิตแล้วเมื่อวันที่ 9 ตุลาคม 2559 อ่านตำนานข้าวหอมมะลิและเรื่องราวของ คุณลุง สุนทร สีหะเนิน ซึ่งนำมาจากบทหนึ่งในหนังสือ “หอมกลิ่นข้าวมะลิหอม : เรื่องราวและการต่อสู้เพื่อรักษาข้าวขาวดอกมะลิ” เขียนโดย วิฑูรย์ เลี่ยนจำรูญ และ นิรมล ยุวนบุณย์ พิมพ์เผยแพร่เมื่อปี 2545 จัดพิมพ์โดย องค์กรความหลากหลายทางชีวภาพและภูมิปัญญาไทย (BIOTHAI) และมูลนิธิเกษตรกรรมยั่งยืน (ประเทศไทย) ดังความข้างล่าง... ตำนานข้าวหอมมะลิ เมล็ดข้าวทุกเมล็ด และพันธุ์ข้าวทุกสายพันธุ์ล้วนมีตำนานซ่อนอยู่ เรื่องราวของข้าวหอมมะลิก็เช่นกันประวัติและความเป็นมาของสายพันธุ์ข้าวนี้ได้รับการบันทึกไว้โดยเอกสารของทางราชการ และถูกเก็บไว้ในความทรงจำของผู้คนจำนวนหนึ่ง หลังสงครามโลกครั้งที่ 2 สหรัฐอเมริกาได้ให้ความช่วยเหลือประเทศกำลังพัฒนาทั่วโลก โดยภูมิภาคเอเชียอาคเณย์เป็นเป้าหมายสำคัญของสหรัฐทั้งนี้ในด้านหนึ่งเพื่อสร้างพันธมิตรของสหรัฐในการต่อต้านลัทธิคอมมิวนิสต์ และในอีกด้านหนึ่งเพื่อขยายบทบาทในทางเศรษฐกิจของสหรัฐอเมริกาเองเพื่อใช้ประเทศเหล่านี้เป็นฐานสำหรับวัตถุดิบและเป็นตลาดสำหรับสหรัฐอเมริกาไปพร้อมๆกันด้วย สหรัฐอเมริกาจึงได้ส่งทั้งความช่วยเหลือทางวิชาการและเงินทุนมายังภูมิภาคเอเชียอาคเณย์ ในกรณีประเทศไทยนั้น รัฐบาลไทยและสหรัฐได้ตกลงลงนามในข้อตกลงที่เรียกว่า "ความตกลงว่าด้วยความร่วมมือทางเศรษฐกิจระหว่างรัฐบาลไทยและรัฐบาลอเมริกา" ทั้งนี้ องค์การบริหารความร่วมมือระหว่างประเทศ ณ กรุงวอชิงตันได้ส่ง ดร.อาร์. แอล. เพนดิลตัน (Robert L. Penderton) ผู้เชี่ยวชาญเรื่องยีนในประเทศเขตร้อนจากมหาวิทยาลัย จอร์นฮอบกินส์ พร้อมด้วย ดร. เอช. เอช. เลิฟ (Dr. H. H. Love) ผู้เชี่ยวชาญการปรับปรุงพันธุ์พืชจากมหาวิทยาลัยคอร์แนล มาช่วยเหลือไทยในการบำรุงพันธุ์ข้าว และจัดตั้งกองการข้าว เมื่อปี 2493 (ก่อนหน้ามีการตั้งสถาบันวิจัยข้าวนานาชาติ 10 ปีเต็ม) "โดยขั้นแรกได้เรียกพนักงานจากท้องถิ่นต่างๆ เข้ารับการฝึกอบรมเรื่องการบำรุงพันธุ์ข้าว เรื่องดินและเรื่องปุ๋ย แล้วให้กลับออกไปปฏิบัติการเรื่องการทดลองพันธุ์ข้าวและทดลองปุ๋ยยังท้องถิ่นที่ประจำอยู่ พนักงานที่ได้รับการอบรมรุ่นแรกนี้ได้แสดงความสามารถทันที่ที่กลับไปถึงท้องถิ่น พนักงาน 37 คน จาก 35 อำเภอ ได้รวบรวมรวงข้าวจากชาวนา 938 แห่งทั่วประเทศ เป็นจำนวนกว่า 120,000 รวงหรือสายพันธุ์ ซึ่งนับว่ามากเป็นประวัติการณ์ เพื่อส่งมาทำการคัดเลือกพันธุ์ตามสถานีทดลองต่างๆ ในปีต่อไป" ในครั้งนั้น "ข้าวขาวดอกมะลิ" หรือที่คนไทยเรียกกันสั้นๆติดปากในเวลาต่อมาว่า "ข้าวหอมมะลิ" ถูกรวบรวมมา 199 รวง โดยมีการบันทึกไว้ว่า ข้าวพันธุ์นี้ถูกนำมาจากบ้านแหลมประดู่ อำเภอพนัสนิคม จังหวัดชลบุรี ไปปลูกที่บางคล้าเมื่อปี 2488 ถิ่นกำเนิดของข้าวหอมมะลิจึงมีที่มาจากพื้นที่ในภาคตะวันออกของประเทศไทยบริเวณรอยต่อระหว่างจังหวัดชลบุรีและฉะเชิงเทรา สุนทร สีหะเนิน เมื่อปี 1943 สุนทร สีหะเนิน นักการเกษตรหนุ่มซึ่งมีพื้นเพจากปักษ์ใต้วัย 20 ปีต้นๆ คือผู้ที่ได้รับมอบหมายให้ไปเก็บพันธุ์ข้าวบริเวณจังหวัดชลบุรี และฉะเชิงเทรา วันแรกที่ได้รับมอบหมาย สุนทรแวะที่ อ.บางคล้า จ.ฉะเชิงเทราเป็นที่แรก มีบางคนบอกว่า อำเภอนี้มีของดีสามสิ่งคือ "ข้าวหอม มะม่วงดี และสับปะรดหวาน" ชาวบางคล้าภูมิใจกับข้าวหอมของตนมาก เขายังจำคำบอกเล่านั้นได้อย่างแจ่มชัดว่า ความหอมของมันนั้นอาจทำให้คนที่เดินผ่านบ้านถึงกับน้ำลายหก เพราะทนความเย้ายวนของกลิ่นหอมจากข้าวที่หุงอยู่ในครัวจนไม่อาจควบคุมตนเองได้เลย เขาเล่าให้ฟังว่า "การเก็บเมล็ดพันธุ์ให้ได้ตามวิธีที่ได้รับมอบหมายนั้นเป็นงานยากลำบากมากในสมัยนั้น การคมนาคมขนส่งก็ไม่สะดวก การขนย้ายพันธุ์ข้าวที่เก็บได้ต้องใช้เพียงรถจักรยานคันเดียวเท่านั้น " ตามคำแนะนำของนักวิชาการข้าวจากอเมริกัน พันธุ์ข้าวพื้นเมืองที่จัดเก็บต้องปลูกในบริเวณเวณกว้างและได้รับความนิยมพอสมควรในแต่ละท้องถิ่น โดยแต่ละพันธุ์ต้องมีการปลูกอย่างต่ำในพื้นที่ 15 ไร่ ทั้งนี้นักการเกษตรแต่ละคนต้องเก็บพันธุ์ข้าวให้ได้ 200 รวง แต่ละรวงนั้นต้องมาจากต้นข้าวที่ปลูกในพื้นที่ทั่วๆไป ต้องไม่เก็บมาจากต้นข้าวที่ปลูกใกล้ๆกองปุ๋ยหมัก หรือมูลสัตว์ หรือปลูกริมๆแปลง เพราะอาจทำให้การอ่านลักษณะของพันธุ์ผิดพลาดได้เนื่องจากต้นข้าวงอกงามดีกว่าปกติเพราะได้รับธาตุอาหารมากกว่าต้นข้าวต้นอื่นๆที่อยู่ในแปลง สุนทรบอกว่าในวันแรกที่เขาเริ่มงาน เขากลับได้พบกับพันธุ์ข้าวซึ่งไม่ได้อยู่ในเกณฑ์ที่ถูกกำหนดไว้เลยแม้แต่ข้อเดียว "รวงข้าวทุกรวงที่ผมเก็บได้ มาจากผืนนาแปลงเล็กกว่า 15 ไร่ บางรวงได้มาจากนาแปลงเล็กมากๆแต่ลักษณะรวงกลับสวยงามสมบูรณ์ ทำไมผมจะไม่เก็บพันธุ์เหล่านั้นไว้เล่า ในเมื่อพันธุ์ข้าวพันธุ์นี้หอมและรสชาติดี เกณฑ์ที่กำหนดไว้ไม่มีความหมายใดๆเมื่อคุณคิดคิดถึงศักยภาพของพันธุ์ข้าวนี้ที่จะพัฒนาต่อไปในภายหน้า" อย่างไรก็ตามข้าวขาวดอกมะลิรวงหนึ่งหล่นหายไประหว่างเคลื่อนย้าย ตัวอย่างข้าวขาวดอกมะลิที่เก็บได้จึงมีเพียง 199 รวงเท่านั้น ข้าวแต่ละรวงต้องนำเอามาปลูกเป็นแถวๆโดยสลับกับ "พันธุ์ข้าวนางมน" ซึ่งเป็นข้าวพันธุ์ดีที่รู้จักกันในขณะนั้น ปรากฏว่าข้าวขาวดอกมะลิแถวที่ 105 เป็นพันธุ์ข้าวที่มีลักษณะดีที่สุดและให้ผลผลิตดีที่สุด นี่คือที่มาของ "ขาวดอกมะลิ 105" พันธุ์ข้าวที่มีชื่อเสียงมากที่สุดในโลกปัจจุบัน หากไม่มีชายคนหนึ่งแหกกฎเกณฑ์ที่กำหนดไว้ โลกคงไม่รู้จัก "จัสมินไรซ์" เหมือนดังที่เป็นอยู่ในขณะนี้ หากไม่มีใครเก็บพันธุ์ข้าวนี้ไปเผยแพร่ พันธุ์ข้าวนี้อาจปลูกและเป็นที่นิยมกันในหมู่ชุมชนเล็กๆหรือบางทีอาจจะสูญพันธุ์ไปแล้วก็ได้ ที่มาข้อมูล Biothai